در سرار فرهنگ واژه­گان حقوقی و جرم­شناسی هیچ واژه­ای از نظر معنی به پیچیدگی واژه جرم یا بزه وجود ندارد، چه بسا افرادی که در برهه­ای از زمان مجرم شناخته شده و در برهه­ای دیگر به عنوان انسان­های نیک سیرت از ایشان یاد می­شود.[۱]ضمن اینکه برخی جرایم نیز وجود دارند که در تمام اعصار و مکان­ها ثابت­اند و همیشه جرم تلقی می­شده ­اند. با این همه درک معنای این اصطلاح دربررسی وضع قانون و نقض آن و نیز در توجیه و ارزیابی مجازات از اهمیت بسزایی برخوردار است.[۲]
 

یکی از طبقه ­بندی­های مورد مطالعه در جرم­شناسی، طبقه ­بندی جرایم برحسب انگیزه ارتکاب جرم      می­باشد. جرم­شناسان جرایم را بر حسب انگیزه­هایی که موجب بروز جرم می­شود به چهار گروه تقسیم می­ کنند که در ادامه به بررسی آنها خوایم پرداخت. [۳]

۱ـ جرم ابتدایی

جرم ابتدایی عبارت است از بروز ناگهانی فعالیت جنایی بدون اینکه فعالیت مذبور در کنترل تام شخص بوده باشد. مثل قتل ارتکابی به هنگام انفجار ناگهانی خشم.[۴]

در این گونه جرایم واکنش فرد در قبال اعمال جزئی، شدید و توأم با خشونت است؛ چنین فردی      نمی­تواند واکنش خود را به تعویق انداخته یا با رفتار محرک، متناسب نماید.[۵] به نظر می­رسد جرم در این موارد تحت تأثیر انگیزه­ای نباشد.

۲ـ جرم سود­بخش

در این نوع جرایم، فرد در وضعیت خاص یا خطرناکی قرار می­گیرد که بدون ارتکاب جرم نمی­تواند از آن وضعیت نجات پیدا کند. انواع جرایم سود­بخش متعدد و اهم آنها جرایم علیه اشخاص یا اموال می­باشد؛ جرم سود­بخش همیشه مستلزم این است که بزهکار خود را در وضعیتی مخصوص یا خطرناک بیابد واغلب محدود به یک نوع از جرایم می­باشد و یا علیه شخص واحدی بوده یا علیه گروهی از اشخاص معین است؛ مثل قتل شوهر برای زندگی با عاشق. البته قتل سود­بخش را نباید با قتل عشقی که نوعی از جنایت عدالت­

خواهی کاذب است اشتباه کرد.[۶]

جرایم سود­بخش علیه اشخاص جرایمی هستند که فرد برای رهایی از فردی که مزاحم و سدی برای پیشبرد هدف است اتفاق می­افتد، مثل رفتار زنی که برای رهایی از شکنجه شوهر بد ­اخلاق، او را به قتل         می­رساند[۷].

در جرایم سود­بخش علیه اموال نیز فاعل در حالت غیر­عادی روانی یا در حالت کاملاً عادی با طرح نقشه و تهیه وسایل جرایم علیه اموال را انجام می­دهد. مثل سارقی که برای از بین بردن ادله و آثار جرم و رفع سوء­ضن در محل وقوع سرقت، حریق ایجاد می­ کند.[۸]

۳ـ جرم عدالت­خواهی کاذب

برخلاف جرایم سود­بخش که درآن نفع شخصی منظور است، در جرایم عدالت­خواهی کاذب فاعل شخصاً ذی­نفع نیست. مباشردر واقع با ارتکاب جرم می­خواهد به زعم خود عدالت را در زمینه روابط خصوصی یا در زمینه روابط عمومی دوباره برقرار سازد و فقط به تصور اجرای عدالت اجتماعی، مرتکب جرم می­شود، اما در عمل همیشه یک احساس انتقام­جویی، نوع­دوستی، ایدئولوژی و… بیش یا کم شدید در این نوع از جرم وجود دارد که توأم با نوع­خواهی به نظر می­رسد[۹]. البته این نوع از جرایم داخل در شرایط دفاع مشروع نیست. مثل عمل فردی که مقابل بی­­مهری همسر خود اقدام به خودکشی یا ضرب و جرح و قتل طرف مقابل می­ کند؛ یا عمل اشخاصی که برای ابراز نارضایتی خود اقدام به شورش و تخریب دسته­جمعی می­ کنند.[۱۰]

۴ـ جرایم سازمان­یافته

جرایم سازمان­یافته در یک وضعیت که خاص نبوده و موقعیتی نیز برای ارتکاب جرم وجود ندارد با طرح نقشه، نشانی محل، خرید لوازم مورد نیاز، انتخاب شرکاء و معاونین و مقدمات جرم فراهم می­شود، یا به عبارت دیگر این جرایم نتیجه اراده ناشی از تبانی و مشاوره چند نفر برای ارتکاب یک یا چند اقدام جنایی و اساساً به منظور تصاحب اموال دیگران است. انگیزه اصلی ارتکاب این گونه جرایم حرص و طمع است. مثل جرایم    یقه­سفید­ها و جرایم بزهکاران به­عادت.[۱۱] سه نوع جنایت سازمان­یافته تشخیص داده شده:[۱۲]

۱ـ۴ـ تبهکار سازمان­یافته با خصیصه بهیمی یا پرخاش­جویی، مانند: سرقت مسلحانه، اخاذی به عنف و…

۲ـ۴ـ پرداختن به فعالیت­های غیر­قانونی سود­بخش مانند: اداره قمارخانه، قوادی، قاچاق مواد­مخدر و…

۳ـ۴ـ جنایت یقه­سفید، عبارت است از کار اشخاصی که به گروه­های اجتماعی سطح بالا تعلق دارند و شامل اعمال مکارانه است. تقلب در امور مالیاتی، جعل و رشوه دادن به کارمندان دولت و… از آن جمله­اند.

[۱]. مظلومان، رضا، کلیات جرم­شناسی، چ ۲، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۶، ص ۱۸۱٫

[۲]. نجفی­ابرند­آبادی، علی­حسین و هاشم­بیگی، حمید، دانش­نامه جرم­شناسی، چ ۲، تهران، شهید­بهشتی، ۱۳۷۷، ص ۶۲٫

[۳]. گسن، ریموند، جرم­شناسی نظری، ترجمه مهدی کی­نیا، چ ۱، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۷۴، ص ۲۳۴٫

[۴]. همان، ص ۲۳۹٫

[۵]. دانش، تاج­زمان، مجرم کیست؟ جرم­شناسی چیست؟، همان، ص ۶۵٫

[۶]. گسن، ریموند، جرم­شناسی نظری، ترجمه مهدی کی­نیا، همان، ص ۲۴۰٫

[۷]. دانش، تاج­زمان، مجرم کیست؟ جرم­شناسی چیست؟، همان، ص ۶۵٫

[۸]. همان، ص ۶۵٫

[۹]. گسن، ریموند، جرم­شناسی نظری، ترجمه مهدی کی­نیا، همان، ص ۲۴۱٫