مفهوم لغوی نفقه

نفقه به فتح نون وفا و قاف اسم است از باب افتعال (انفاق) و جمع آن ها نفاق و نفقات است و در لغت به معنی صرف و خرج و کسر و آنچه از دراهم کم و فانی شود^[۱].دهخدا نیز در معنای نفقه می‌گوید:آنچه صرف هزینه عیال واولد کنند،هزینه زن و زندگی ،روزی و مایحتاج معاش در تعریف دیگری از نفقه آمده پس ما انفقت و استنفقت علی العیال و نفسک یعنی آنچه برای خود و خانواده هزینه می شود.^[۲]

مفهوم اصطلاحی نفقه^[۳]

مفهوم اصطلاحی نفقه در فقه به دو شکل ارائه شده است:

۱٫ نفقه در معنای عام که این گونه است: « نفقه به تأمین مخارج ضروری همسر و ارقاب و عبد و امه (کنیز) اعم از خوراک و پوشاک و مسکن و غیره اطلاق می‌گردد^[۴]. همچنین شامل نفقه مردم یک کشور توسط دولت و دیگر نفقات هم می‌شود» .^[۵]تعریف دیگر در این زمینه تعریف فقیهی مالکی است که: «آنچه آدمی به آن احتیاج دارد بدون آنکه اسراف کند» ^[۶]

۲٫ نفقه در معنای خاص که شامل نفقه زوجه می‌شود و این گونه تعریف می‌شود: «آنچه را که زوجه احتیاج و نیاز به آن داشته باشد. در نظر عرف نفقه محسوب می‌شود. به طور کلی استنباط از متون فقهی امامیه و عامه نفقه در اصطلاح شرع عبارت است از چیزی که زن برای معیشت به آن نیازمند است؛ مانند طعام، لباس، مسکن و آنچه میان مردم متعارف می‌باشد^[۷]. و در مصطلح شرعی، این نفقه مالی نیست بلکه فعلی است که زوج مکلف به انجام آن است از سوی شارع و متعلق فعل او مالی است (البصری، ۱۴۱۲ ه‍.ق: ۱۶).

مفهوم نفقه در حقوق

در حقوق تعریفی که از نفقه ارائه شده تعریف به مصداق است. در ماده ۱۱۰۷ ق.م. مصادیق نفقه این گونه بیان ‌کرده‌است: نفقه عبارت است از مسکن، …

اما حقوق ‌دانان ‌در مورد نفقه تعریف‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند. برخی گفته‌اند نفقه عبارت است از چیزی که برای گذراندن زندگی لازم و مورد نیاز باشد.^[۸]

بعضی هم معتقدند که نفقه تمام وسایلی است که زن با توجه به درجه تمدن و محیط زندگی و وضع جسمی و روحی خود بدان نیازمند است. ^[۹]

البته در این تعاریف معیاری برای چگونگی تعیین وسایلی که زن به آن محتاج است بیان نشده است و لذا کامل به نظر نمی‌رسد به همین جهت باید در این تعاریف نگاهی به عرف جامعه و یا وضع متعارف می‌شد تا تعریف دقیق‌تر و کامل‌تر شود.

مراد از نفقه چیزی است که زن برای معیشت به آن نیازمند است مانند طعام ،مسک ، لباس و آنچه میان مردم متعارف است. ^[۱۰]

مقنن تعریف جامع و مانعی برای نفقه به عمل نیاورده بلکه مصادیق و اجزای آن را برشمرده است به تعبیر دیگر به نظر می‌رسد که مقنن فرض را برشناخت عرف از نفقه قرارداده و به شمارش مواردی که تامین آن ها در زمان‌های مختلف از وظایف زوج محسوب می شود پرداخته است .

به همین دلیل حقوق دانان در تالیف خود عدم انحصار نفقه به موارد شمارش شده در قانون را مورد تأیید قرارداده و اذعان نموده اند که آنچه زوجه در دوران زناشویی برای ابقا و ادامه حیات خود به طور متعارف لازم دارد به عهده شوهر است ^[۱۱]

البته تحویل شیوه زندگی هر روز نیازهای تازه ای را به وجود می آورد که آن ها را نمی توان در چهار چوب معینی محصور کرد و ناچار باید داوری را برعهده عرف گذارد ^[۱۲]در فقه امامیه نیز که منبع اصلی حقوق ایران است نفقه به شرح فوق مورد تصریح قرار گرفته تامین آنچه که زن در زندگی زناشویی به آن احتیاج دارد اعم از : خوردنی ، پوشاک ، مسکن ، لوازم آرایشی و…به عنوان نفقه به عهده زوج قرار داده شده است ^[۱۳]

مفهوم نفقه در قرآن

مبنای فقهی الزام مرد به پرداخت نفقه زوجه ائمه مستند به آیات ‌و احادیث متعدد و معتبر می‌باشد که حقوق مدنی ایران نیز به پیروی از فقه امامیه تضمین حکم رادر مجموعه مقررات خود آورده است ابتدا آیات قرآن کریم در این موضوع را بررسی کرده و سپس به احادیث منقول می پردازیم .

آیات قرآن کریم :

۱-سوره بقره آیه ۲۳۴ در این آیه خداوند متعال به بیان حکم مدت شیر دادن فرزند از طرف مادر و الزام مرد به پرداخت نفقه همسر خود می پردازد ‌در مورد اخیر می فرماید :

…و علی المودله رزقهن و کسوتهن المعروف …

منظور از رزق و کسوت خرج و لباس است و خدای عز و وجل این خرجی را مقید به معروف نموده یعنی متعارف از حال شوهر و همسر همچنین مصالح زندگی و لوازم تربیت و از آن جمله خوراک و پوشاک و نفقه مادری که به بچه شیر می‌دهد به عهده اوست.^[۱۴]

و برپدر است روزی و پوشاک همسر خود به خوبی و شایسته ….

۲-سوره طلاق آیه ۸ در این آیه خداوند متعال حکم پرداخت نفقه به زنان شیرده را بیان می‌کند .

لینق ذوسعه من سعته و من قدر علیه رزق فلینفق مما ایته الله ….

باید از دارای خود نفقه بدهد و کسی که روزی براو تنگ شده است پس باید از آنچه خداوند به او داده است انفاق کند …

۳-سوره بقره – آیه ۲۴۲ در این آیه خداوند کریم سفارش می‌کند به نگهداری زنان و پرداخت نفقه آنان تا یک سال پس از فوت شوهر انشان :

والذین یتوفون منکم ویددزون ازواجا وصیه لازواجهم متاعا الی الحول غیر اخراج …

و از شما آنان که فوت می‌کنند و همسرانی باقی می‌گذارند سفارش ووصیت کنند که همسر آن ها را بدون اخراج تا یک سال متاعی می‌دهند …

همان طور که ملاحضه می شود در قرآن کریم آیات متعددی وجود دارد که به مسائل مختلف نفقه در شرایط گوناگون پرداخته و حکم آن ها را بیان می کند .

در سه آیه فوق الذکر خداوند حکم پرداخت نفقه در زمان حیات و ممات زوج را بیان کرده و در آیات دیگر نیز به بیان احکام نفقه مطلقه ^[۱۵]نگهداری زنان مطلقه در مدت عده در منزل شوهر ^[۱۶]که مستلزم طرف هزینه می‌باشد که در سوره طلاق آیه ۱ نیز بدان تصریح شده پرداخته است . از بررسی مجموعه آیات فوق الذکر به طور کلی این امر مستفاد می شود که پرداخت هزینه زندگی زوجه به عهده زوج بوده و حتی پس از انحلال نکاح چه از طریق طلاق و یا فوت زوج نیز این مسئولیت تا مدت معینی استمرار دارد .^[۱۷]

و آنهای تنگدستی اند از آنچه که خدا به آن ها داده انفاق کنند .

مفهوم نفقه در روایات

روایات زیادی نیز درباره وجوب نفقه زن وارد شده است حریز می‌گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم آن که نفقه اش برمن لازم است و (در صورت نپرداختن ) برآن مجبور می شوم کیست ؟ آن حضرت فرمود : الوالدین و الولد و الزوجه – پدر و مادر و فرزند و همسر .

درپاره ای از روایات نفقه حق زن شمرده شده و شوهر مکلف است مخارج همسر را بپردازد و خوراک و پوشاک اورا تامین کند .

پیامبر اکرم (ص) در خطبه الواداع پس از پایان حقوق مردان برزنان و همسران خود به ذکر حقوق زنان برهمسران پرداخته می فرماید …

فعلیکم رزقهن و کسوتهن بالمعروف …