گاه معشوق را می ستاید و از شیر دلی اش سخن می گوید؛ شیر دختری که شکوفه ی میوه دار ایل است:
شیر دختر، ای شکوفه ی میوه دار ایل!
تیهوی شاهین شکار کرد!
که به تاری از کمند گیسویت گیری
صد چنان سهراب یل را، آن که نتوانست
نازنین گُرد آفرید گُرد.
(اخوان، زندگی می گوید:اما باید زیست:.244).
او معشوقش را به صفت مردانگی و غیرت می ستاید و اینگونه خطابش می کند که؛
هی بگردم دخترم را، دختر با غیرتم، هم میهن کُردم!
..تو زنی مردانه ای، سالاری و از مرد هم پیشی؛
جامه ی جنست زن است، اما
درد و غیرت در ت دارد ریشه ای دیرین.
کم مبین خود را که از بسیار هم بیشی.
گوهر غیرت گرامی دار، ای غمگین.
مرد، یا سالار زن، باید بدانی این،
کاندرین روزان صدره تیره تر از شب
اهل غیرت روزیَش درد است.
خواه در هر جامه،وز هر جنس
درد قوتِ غالب مرد است.
(اخوان، زندگی می گوید:اما باید زیست: 246).
در این سروده ها، وجود معشوق خویش را گرامی می دارد؛ معشوقی که گوهر غیرت و مردانگی، در عین اینکه جامه ی جنسیتی زنانگی بر تن دارد، در وجودش مشهود است.
ه- وصف معشوق به شیوه ی قدما
«اخوان شاعری محتواگرا و مضمون اندیش است و با گذشته گرایی های مفاخره آمیز، حماسی، اساطیری و نوستالژیک خود به وزن و زبانی پرطنطنه روی می کند که برآیند ساختی هماهنگ است […] او که از زمان کنونی اش ناامید شده، به حسرت از گذشته های افتخارآمیز یاد می کند» (تسلیمی، 1383: 69)
این نگاه به گذشته در غزل اخوان، در توصیفاتش از معشوق نیز نمود می یابد. در حقیقت غزل معاصر رونوشتی از غزل کلاسیک است. «شناسه ی معشوق در غزل معاصر محدود شد به همان صفات، تشبیهات . استعارات معشوق غزل کلاسیک و معشوق هرگونه که در عالم واقع زندگی شاعر بود یا نبود، می شد ترک چشم آشوبگر و سیه مست و فتّان و غمّاز و شکر لب و …» (بهفر، 1381: 114).
در این غزل اخوان، او- معشوق- را مخاطب قرار می دهد و از توصیفات شعرای کلاسیک بهره می گیرد که این امر البته نشأت گرفته از علاقه ی او به این شیوه است. او همچون شاعر کلاسیک در حسرت شانه زدن زلف های معشوق غنچه دهان خویش است:
چون باده خورم با کف چون برگ گل خویش
ای غنچه دهان، ساغر و پیمانه من باش
چون مست شوم بلبل من، ساز هم آهنگ
با زیر و بم ناله مستانه من باش
من شانه زنم زلف تو را و تو بدان زلف
آرایش آغوش من و شانه من باش
(اخوان، ارغنون: 47)
او هنوز در پی نشانی از کوی دلدار خویش است و از بی وفایی معشوقش شکوه می کند:
یکی به لطف نشانم نداد کوی تو را
مگر به خواب ببینم خیال روی تو را
چنین که با من سرگشته بی وفا شده ای
به گور می برم ای دوست آرزوی تو را
(اخوان، ارغنون: 14)
4-5-2-3عشق به میهن
وطن دوستی و عشق به مظاهر ایرانی و انعکاس جلوه های ملی و محلی، از ویژگی های مهم شعر اخوان است که می توان ریشه آن را در برخی اعتقادات و باور های او دانست.
اخوان عقیده دارد که شعر باید از انسان و محیط و تأملات در این دو پر شود. او معتقد است که انسان نباید گذشته های درخشان خود را رها کند.« باید به امری مقدّس و بزرگ و خیال می کنم شاید عالی و بشری ایمان داشته باشم؛ این ایمان، به منزله آب دریا و رود، چشمه ساری است که من ماهی بی آرام، آن آبم…»(کاخی،744:1370).
عشق و علاقه به ایران و مظاهر ان تا آخر عمر، همراه اخوان بود؛ او قصیده معروفی با عنوان «تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم» سروده است که در آخرین مجموعه او با همین نام به

چاپ رسیده است:
ز پوچ جهان هیچ اگر دوست دارم تـو را، ای کهن بوم و بر دوســـت دارم
تو را، ای کهـن پیر جاویـــــد برنا تو را دوست دارم، اگر دوســــت دارم
تو را، ای گرانمــــایه، دیرینــه ایران تو را ای گـــرامی گهـر دوســت دارم
تو را، ای کهن زاد بـــوم بزرگــــان بزرگ آفــریـن نامـــور دوســت دارم
هنـــــروار اندیشه ات رخشـد و من هم اندیشه ات، هم هنـــر دوست دارم
(اخوان، ای کهن بوم و بر: 325)
اخوان در زمان جنگ ایران و عراق نیز، جزء اولین کسانی بود که متجاوزان را با اشعار خود محکوم کرد. بهاء-الدین خرمشاهی در این باره می نویسد: «سکوت جمعی و نمی دانم منتظره یا غیر منتظره روشنفکران در مقابل جنگ تجاوزکارانه و تحمیلی عراق به ایران را به گمانم او بود که شکست و به ساده ترین و بلکه غیر روشنفکرانه ترین وجهی، غیرت وطن خواهی خود را نشان می دهد»(کاخی، 1370: 220).
گرچه می بافند بهر شیرها زنجیرها
بگسلند آخر همه زنجیرها را شیرها
چهره شان پیش از شهادت دیده ام هم بعد از آن
بود خشم آلود و آنکه راحت آن تصویرها
این شهیدان نامشان تا جاودان پاینده است
زیرها بس گر زبر گردد، زبرها زیرها
ای دلیران وطن با«زنده باد ایران» به پیش
شور ایمانتان فزونتر باد و زور شیرها
عنترک صدام را با دارو دسته بزدلش
بر فراز دار رقصانیم، با زنجیرها
(اخوان، تو را ای کهن بوم و بر:262)
هر هنرمند بزرگی، در وجود خود یک تناقض ناگزیر دارد؛ اخوان نیز از وجود چنین تضادی در درون خود بی نصیب نبوده است، تناقضی که می تواند از امور فردی و شخصی سرچشمه گیرد و در حوزه امور تاریخی و اجتماعی و ملی، خود را می نمایاند.
او همواره در ارتباط با اکنون و گذشته ایران در تناقض بود؛ حب و بغض توأماً نسبت به تاریخ و فرهنگ و تمدن کشور، که مظاهر آن مایه های سرایش زیباترین اشعار او می شد.
از دلایل عشق به وطن در شعر اخوان می توان به ایدئولوژی انقلاب مشروطه اشاره کرد که با همه ی بدی ها و خوبی هایش ریشه در فرهنگ غرب داشت و به شکلی سبب رسوخ مکاتب غربی و از خود بیگانگی شده بود. او در این باره نیز عقیده ای منطقی و روشنگرانه داشت:

سال دیگر که جهان تیره شد از مسخ فرنگ
یاد کن زآتش روشنگر پارینه من
(اخوان، تو را ای کهن بوم و بر: 50)

بیداد فرنگان بود انگونه که گوییم
رحمت به هجوم عرب و حمله تاتار
بیدادگرانی همه در جامه انصاف
دیوان و ددانی همه در کسوت احرار
(اخوان، ارغنون: 185)
اشعار اخوان به دلیل توجه و گرایش به وطن سرشار از جلوه های مختلف ملی و طبیعی و تلمیحات بسیار به داستان ها و اسطوره های ایرانی است. سروده هایی چون قاصدک، آواز کَرک، مرداب، زمستان، قصه شهر سنگستان و آخر شاهنامه خصوصیات زندگی ایرانی و عقاید مذهبی ایرانی کهن را منعکس می نماید.¬
جزییات بیشتر

https://fekreshad.ir/%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%AF-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87/

خلاصه فصل:
با یک نگاه کلی و به طور خلاصه می توان گفت عشق در شعر این پنج شاعر برجسته ی معاصربدین صورت جلوه یافته است:
عشق در شعر نیما به عنوان پدر شعر نوی فارسی، به گونه ای متفاوت با گذشته جلوه کرده است. نیما ابتدا عشق به معشوق زمینی را با همه ی فراز و فرود های آن تجربه می کند. اما به سرعت از کنار این نوع عشق عبور کرده و به مفهوم گسترده تری از آن دست می یابد؛ عشق به هم نوع مفهوم عشق در شعر نیما با طبیعت گره خورده است.

شعر عاشقانه ی سنتی به دو دسته ی سروده های عاشقانه زمینی و سروده های عاشقانه ی آسمانی یا عرفانی تقسیم می شود. در عاشقانه های زمینی، عشق کاملا ملموس و معشوق زمینی و دارای جسمیت است؛ دارای خط و خال و چشم و ابروست؛ خصوصیات و ویژگی های انسانی دارد؛ رفتار و واکنش های طبیعی از خود بروز می دهد. این نوع عاشقانه ها در اشعار سعدی به اوج خود می رسند. دسته ی دوم عشق های کلاسیک، عشق عرفانی یا آسمانی است که در حقیقت ثمره ی تصوف اسلامی بوده است. در این نوع از عاشقانه ها، معشوق تغییر ماهیت می دهد؛ به موجودی ماورایی و البته دور از دسترس تبدیل می شود. دراین سروده ها عاشق در جایگاهی به مراتبپایین تر از معشوق قرار می گیرد. این نوع شعر با مولانا به کمال خود دست می یابد.
و شاعر بزرگی چون حافظ این دو دسته سروده را با یکدیگر ترکیب کرده و عشقی زمینی _ آسمانی خلق کردهاست. در شعر معاصر نیز مانند همه ی ادوار گذشته ی شعر فارسی عشق از مضامین بسیار پر کاربرد و اساسی است. تغییر این مقوله در دوران معاصر ناشی ازتحول نگاه شعرا به آن است، که مسلماًاز تحولات اجتماعی سیاسی نشأت گرفته است. به طور کلی در تاریخ ادبیات ایران تا قبل از وقوع انقلاب مشروطه، با وجود تغییر حکومت های مختلف، شاهد تحولی بنیادین در نگاه شعرا به مضامین شعری به ویژه عشق نبودیم .
در عاشقانه های معاصر برخلاف دوره های قبل، انسان نقش اساسی را در مناسبات بین عاشق و معشوق بازی می کند. «انسان معاصر در برآیند های گوناگون خود در پی آن است که حضور و توان انسان را در تحقّق عشق، باز یابد و باز گوید. حذف انسان را در رابطه ی عاشقانه، مغایر با اعتلای حیات واقعی آدمی می داند. به همین سبب روحانی ترین رابطه اش نیز به حذف وجه انسانی نمی انجامد» (مختاری،1378:25) بنابراین در اکثر عاشقانه های معاصر معشوق زمینی است. البته ناگفته نماند درپاره ای از موارد به معشوق جنبه ی اسطوره ای نیز بخشیده شده است.
در این بخش به بیان ویژگی های عشق در شعر کلاسیک و معاصر پرداخته و سپس وجوه تشابه و تمایز این دو دسته از یکدیگر بیان خواهد شد.

5- 1 مقایسه ی ویژگی های عشق در شعر کلاسیک معاصر
5-1-1 تعریف عشق در ادبیات کلاسیک و معاصر
بسیاری از شعرای کلاسیک از تعریف عشق سرباز زده اند. مولانا از بزرگان ادب و عرفان ایران، عشق را دریایی می داند که قعرش ناپدید است و در گفت و شنید نمی گنجد:
درنگنجد عشق در گفت و شنید عشق دریایی است قعرش ناپدید
قطره های بحر را نتوان شمرد هفت دریا پیش آن بحر است خرد
(مولوی، 1387. ج5: 128)
و یا عطار می گوید:
حدیث عشق در دفتر نگنجد حساب عشق در محشر نگنجد
(عطار، 1386: 247)
در کنار این اظهار ناتوانی در شرح و توصیف عشق ، هر یک از شعرا برای درک این مفهوم تعریفی ارائه می-دهند:
سعدی عشق را همچون سلطانی می داند که هر جا خیمه زند، آن سرزمین را مسخّر خویش می سازد:
ج
عشق دانی چیست؟ سلطانی که هرجا خیمه زد بی گمان آن مملکت بر وی مقرّر می شود
(سعدی، 1382: 498)
شاملو عشق را چون رازی سر به مهر می داندکه گاه خود شاعر نیز از درک معنای واقعی آن عاجز است:
اشک رازیست
لبخند رازیست
عشق رازیست
اشک آن شب لبخند عشقم بود
قصه نیستم که بگویی
نغمه نیستم که بخوانی
صدا نیستم که بشنوی
یا چیزی چنان که ببینی
یا چیزی چنان که بدانی
(شاملو:432)
و سهراب در تعریف عشق می گوید:
عشق سفر به روشنی اهتزاز خلوت اشیاست
و عشق
صدای فاصله هاست
صدای فاصله هایی که غرق ابهامند
(سپهری: 308)
5-1-2 تجلی عشق در هستی در شعر کلاسیک و معاصر
شعرای کلاسیک عشق را اولین مخلوق معرفی می کنند و آتش فروزان عشق را در هستی و همه ی آفرینش متجلی می دانند:
در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
(حافظ، 1385: 170)
جامی نیز چنین سروده است:
برون زد خیمه ز اقلیـم تقـدّس تجــلّی کرد بر آفــــاق و انفس
ز هر آیینــه ای بنمــود رویـــی به هر جا خاست از وی گفتگویی
(جامی، 1362: 592)
از شعرای معاصر، می توان در در اندیشه سهراب به این مفهوم رسید؛ او نیز عشق را در عالم متجلّی می بیند:
بوی تو می آمد، به صدا نیرو، به روان پر دادم، آواز “در آ” سر دادم.
پژواک تو می پیچید، چکه شدم، از بام صدا لغزیدم، و شنیدم.
یک هیچ ترا دیدم، و دویدم.
آب تجلی تو نوشیدم، و دمیدم.
(سهراب: 252)
ما هسته ی پنهان تماشاییم
ز تجلی ابری کن
بفرست، که ببارد بر سر ما
باشد که به شوری بشکافیم
باشد که ببالیم و به خورشید تو پیوندیم
(سهراب: 131)
5-1-3 آسان نمایی عشق در شعر کلاسیک و معاصر
عشق به عنوان یکی از دلپذیر ترین احساسات انسانی در همه دوره ها مورد توجه بوده است. یکی از ویژگی هایی که در هر دودوره مورد بررسی قابل تأمل می باشد، آسان نمایی عشق است. عاشق با دیدن محبوب لباس عشق بر تن می کند و با شور و اشتیاق در راه عشق گام بر میدارد، غافل از آن که گام برداشتن در این مسیر بس دشوار و پر نشیب و فراز است:
الا یا ایها الساقی ادر کأساً و ناولها که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها
(حافظ، 1385: 89)
نیما نیز به همین ویژگی عشق در اشعارش اشاره کرده است:

چون که در من سوز او تأثیر کرد عالمــی در نـــزد من تغییـــر کرد
عشق کاول صورتـی نیکوی داشـت بس بدی ها عاقبـت در خوی داشت
روز درد و روز ناکامــی رسیــد عشق خوش ظاهـر مرا در غم کشید
(یوشیج: 22)
5-1-4 عشق دوسویه در شعر کلاسیک و معاصر
در اکثر سروده

های شعر کلاسیک عشق یکسویه است؛ اما مولانا، نظری متفاوت دارد. شاعر به عشق دوسویه عقیده دارد عاشق از عشق دم می زند و برای وصال معشوق در تلاش و تکاپوست و بر عکس، معشوق به او بی توجه است و اظهار بی نیازی می کند، به عقیده مولانا معشوق به اعتباری عاشق است و عاشق به اعتباری معشوق محسوب می گردد:
هیچ عاشـق خود نباشد وصل جـو که نه معشــوقش بود جویای او
لیــک عشق عاشقان تن زه کنـد عشق معشوقان، خوش و فربه کند
(مولوی، 1387. ج 3: 201)

جزییات بیشتر

https://fekreshad.ir/%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%AF-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87/

و یا در جایی دیگر می گوید:
دلبــران را دل اسیــر بـــی دلان جملــه معشوقــان، شکـار عاشقان
هر که عاشق دیدیش، معشوق دان کو به نسبت هست هم، این و هم آن
تشنگان گر آب جویند از جهــان آب، جوید هـم به عالــم تشنــگان
(همان. ج1: 174)
این مقوله، حضور خواهنده ی عاشق و معشوق از ویژگی های شعر عاشقانه ی معاصر است. شاملو این حضور را رمز زیستن می داند:
برای زیستن دو قلب لازم است
قلبی که دوست بدارد، قلبی که دوست اش بدارند…
آن سوی ستاره ها من انسانی می خواهم:
انسانی که من او را برگزینم،
انسانی که به دست های من نگاه کند
انسانی که به دست هایش نگاه کنم
انسانی در کنار من
تا به دست های انسان ها نگاه کنیم
انسانی در کنارم، آینه ای در کنارم
تا در او بخندم، تا در او بگریم.
(شاملو:230)
نیما نیز از شعرایی است که به عشق دوسویه تأکید دارد و در سروده های او، عاشق و یا معشوق به تنهایی سخن نمی گویند:
ای قشنگ من! افسرده مباش!
چون تویی کشته ی من، کشته تو ی نیز منم.
(یوشیج: 585)
اخوان نیز حضوری فعّال برای عاشق و معشوق در نظر گرفته است و آنان را در عشق ورزی همچون دو دریچه روبروی هم می داند:
ما چــــون دو دریچـه روبروی هم آگــاه ز هر بگــو مگـــوی هـــم
هـــر روز سلام و پرسش و خنـــده هـــــر روز قـــرار روزه آینـــــده
عمـــر آینــه بهشـــــت امــا … آه بیش از شب و روزه تیره و دی کوتاه
اکنون دل من شکسسته و خستـه است زیرا کـه یکی از دریچه ها بسته است
نه مهـر فســـون نه ماه جادو کـــرد نفریـن به سفر که هر چه کرد او کرد

یکی از ثمرات عشق، غم و اندوهی است که عموماً به واسطه ی دوری از معشوق گریبان عاشق را می گیرد. سعدی در این باره می گوید:
همای شخص من از آشیان شادی دور چو مرغ حلق بریده به خاک بر می‌گشت
(سعدی،437:1382)

این ویژگی از عشق در شعر معاصر اینگونه بروز کرده است:
آنکه می گوید دوستت دارم
خنیاگر غمگینی است
که آوازش را از دست داده است.
…آنکه می گوید دوستت دارم
دل اندوهگین شبی ست
که مهتابش را می جوید
ای کاش عشق رازبان سخن بود
(شاملو: 826)
سهراب نیز عشق را اندوهبار می داند:
و عشق، تنها عشق
مرا به وسعت اندوه زندگی ها برد
(سپهری: 306)
شاعر چنان با تنهایی خو کرده استکه از معشوق می خواهد او را رها کند :
مرا تنها گذار
ای چشم تبدار سرگردان!
مرا با رنج بودن تنها گذار.
مگذار خواب وجودم را پر پر کنم.
مگذار از بالش تاریک تنهایی سر بردارم
و به دامن بی تار و پود رویاها بیاویزم.
(سپهری: 84)
سهراب در همه حال، نگران در هم شکستن حریم تنهایی اش است. تنهایی که شاید بتوان آن را ثمره ی نگاه عارفانه ی او به هستی و مقوله ی عشق دانست:
به سراغ من اگر می آیی
نرم و آهسته بیا
تا مبادا ترکی بردارد چینی نازک تنهایی من
(سپهری:216 )
نرم نرمک خدای تیره غم
می نهد پا به معبد نگهم
می نویسد به روی هر دیوار
آیه هایی همه سیاه،سیاه
(فرخزاد:98 )

لیک ای عشق این همه از کار توست
سوزش من از ره رفتار توست
زندگی با تو سراسر ذلت است
غم، همیشه غم، همیشه محنت است
هرچه هست از غم به هم آمیخته است
وآن سراسر بر سر من ریخته است
(یوشیج: 37)
5-1-8 حضور دغدغه های اجتماعی در شعر امروز
شاعر عاشقانه سرای کلاسیک، گرایش و تمایلی برای سرودن درباره ی مردم و گفتن از دغدغه های اجتماعی دوره ¬ی خود ندارد. زیرا که معشوق همه وجوه زندگی او را به خود اختصاص داده است، اما عاشقانه ترین مجموعه ی شعرهای معاصر نیز ردپای حضور مردم و اجتماع قابل مشاهده است:
من به تن دردم نیست…
دم به دم در تن من
تن من یا تن مردم همه را با تن من ساخته اند.
(یوشیج: 758)
و یا در شعر فروغ چنین می خوانیم که:
من در میان توده ی سازنده ای قدم بر عرصه ی هستی نهاده ام
که گرچه نان ندارد، اما جای آن
میدان دید باز و وسیعی دارد
که مرزهای فعلی جغرافیایی اش
از جانب شمال به میدان پرطراوت و سبز تیر
و از جنوب به میدان باستانی اعدام
و در مناطق پر از ازدحام به میدان توپخانه رسیده است.
(فرخزاد: 134 )
سه عنصر انسان، اجتماع و سیاست را نمی توان از شعر معاصر جدا کرد. به سبب حضور این سه عنصر شعر از حالت فردیّت شاعر خارج شده و زندگی شاعر خواسته یا نا خواسته با اجتماع و سیاست پیوند یافته و شعر وسیله ای برای به تصویر کشیدن شرایط اجتماعی شده است:
هوا دلگیر
در ها بسته، سر ها در گریبان، دست ها پنهان
نفس ها ابر
دل ها خستهو غمگین
درختان اسکلت های بلورآجین
زمین دلمرده
سقف آسمان کوتاه
غبارآلوده مهر و ماه
زمستان است.
(اخوان، زمستان:97)
5-1-9 نقش پر رنگ تقدیر در شعر کلاسیک
وجود اندیشه تقدیرگرایی در اشعار عاشقانه ی کلاسیک به خوبی مشهود است؛ در شعر کلاسیک فارسی با این تصویر مواجهیم که عاشق نه به

خود بلکه بنا بر تقدیری که برایش رقم خورده، عشق می ورزد:
می خور که عاشقی نه به کسب است و اختیار این موهبـت رسیـد ز میـراث فطــرتــم
(حافظ، 1385: 255)
رضا به داده بده، وزجبین گره بگشـای که بر من و تو در اختیـار نگشـاده ست
( همان:112)

جزییات بیشتر

https://fekreshad.ir/%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%AF-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%87/

اعتقاد به این ویژگی در شعر شعرای مورد بررسی معاصر، فقط در سروده های سهراب دیده می شود:
کار ما نیست شناسایی “راز” گل سرخ،
کار ما شاید این است
که در “افسون” گل سرخ شناور باشیم.
(سپهری:298)
5-2 مقایسه ی ویژگی های معشوق در شعر گذشته و امروز
5-2-1 بیان ویژگی های فیزیکی معشوق در شعر کلاسیک و امروز
در همه ادوار شعر فارسی، شعرا، به بیان توصیفاتی از ظاهر معشوق پرداخته اند. البته با توجه به اینکه ملاک های زیبایی شناسی در هر دوره متفاوت است، معشوق سبک ها و دوره های گوناگون در زبان فارسی با خصوصیّتی خاص برجسته می شود. یکی از خصوصیات توصیف معشوق در شعر کلاسیک بهره بردن از عناصر جسمانی برای بیان ویژگی های جسمانی معشوق بهره می بردند:
آنچه سر پنجه سیمین تو با سعدی کرد باکبوترنکند پنجه که با شاهین است
(سعدی، 1382: 122 )
در شعر معاصر، شعرا معشوق را با توصیفات ظاهری مورد ستایش قرار می دهند:
و آن گاه بانوی پر غرور عشق خود را دیدم
در آستانه پر نیلوفر باران
که پیراهنش دستخوش بادی شوخ بود.
(شاملو: 362)
لبانت
به ظرافت شعر
شهوانی ترین بوسه ها را به شرمی چنان مبدل می کند
که جاندار غار نشین از آن سود می جوید
تا به صورت انسان درآید
و گونه هایت
با دو شیار مّورب
که غرور ترا هدایت می کنند و
سرنوشت مرا
(شاملو: 495)
فروغ به عنوان نخستین زنی که در این عرصه با صراحت سخن می گوید؛ نه تنها هیچ ابایی از ابراز عشق به معشوق خود ندارد که به توصیف ویژگی ها و خصوصیات ظاهری او نیز می پردازد:

معشوق من
با آن تن برهنه ی بی شرم
بر ساقهای نیرومندش
چون مرگ ایستاد

خط های بیقرار مورّب
اندامهای عاصی او را
در طرح استوارش
دنبال می کند
معشوق من
گوئی ز نسل های فراموش گشته است
گوئی که تاتاری
در انتهای چشمانش
پیوسته در کمین واریست
گوئی که بربری
در برق پر طراوت دندانهایش
مجذوب خون گرم شکاریست
(فرخزاد:330)
و اخوان نیز :
امشب دلم آرزوی تو دارد
دل آرزوی تو وآنگاه
این بستر تهمت
آغشته چشم در راه
بوی تو، بوی تو بوی تو دارد
بوی تو در لحظه های نه پروا، نه آرزویی از هیچ،
تن زنده، دل زنده، جان جمله خواهش
هولی نه، شرمی نه از هیچ
(اخوان، پاییز در زندان: 43)
5-2-2 معشوق پناهگاه آرامش بخش عاشق در شعر معاصر
در شعر سنّتی، عاشق غمگین و رنجور است؛ رنجی که از جفا و بی مهری معشوق به او می رسد. اما در شعر معاصر اگر شاعر دلخسته و رنجیده است، از معشوق نیست بلکه از تحمّل شرایط نابسامان و ناعادلانه ی اجتماعی است و معشوق در حقیقت نه برای برطرف کردن نیازهای جسمی اوست؛ که نقش معشوق امیدآفرینی و تسلّابخشی است. او برخلاف معشوق شعر کلاسیک در مقابل عاشق نمی ایستد بلکه در کنار او و همگام با اوست. در واقع می توان گفت در گیر و دار زندگی معاصر، معشوق پناهگاهی آرامش بخش برای عاشق محسوب می گردد. سروده های شاملو را می توان بهترین نمونه ی این مقوله دانست:
از هجوم پرنده ی بی پناهی
چون به خانه باز آیم
پیش از آنکه در بگشایم
برتخت گاه ایران
جلوه یی کن
با رخساری که باران و زمزمه است
چنان کن که مجالی اندک را در خور است
که تبردار واقعه را
دیگر
دست خسته
به فرمان نیست
(شاملو: 693)
اخوان نیز معشوق خویش را خیمه ی مهربانی می داند که بسیار شیرین و راحت، آسایش رایگان را به او هدیه می کند:

در مرگبوم بیابان
و در هراس شب ِ دم به دم ظلمت افزا
هر گوشه صد هیکل هیبت آور هویدا
آنگه که دیری ست دیگر
از راه و بیراه، چون امن و تشویش
یک رشته گم گشته، صد رشته پیدا
و مرد ِ آشفته ی رفته هر سوی
صد بار گشته ست نومید و غمگین
از عشوه و غمز ِ صد کورسوی دروغین
ای ناگهان در پس ِ تپه ی وحشت و یأس
آن شعله ی راستگوی نشانی!
ای واحه ی زندگی، خیمه ی مهربانی!
بعد از چه بسیار دشواری ِ تلخ و جانکاه
شیرین و بی منت آسایش رایگانی!
(اخوان، در حیاط کوچک پاییز در زندان: 18)
5-2-3 نقش فعّال معشوق در شعر امروز
در غالب سروده های شعر سنّتی فارسی، معشوق دارای نقشی منفعل است. قدرت و حق انتخاب کردن، ندارد. اما در برخی از شعرهای کلاسیک، شاعر نقشی فعّال و تأثیرگذار برای معشوق در نظر گرفته است.
«ویس» از جمله زنانی است که به سنّت شکنی در این زمینه می پردازد، او ابایی از بیان عشق خود ندارد و در راه وصال عاشق ایستادگی و پایداری زیادی از خود بروز می دهد:
که رامینم گزین دو جهــان است تنم را جان و جانم را روان است
بگفتــم راز پیشـــت آشکـــارا تو خواهی خشم کن خواهی مدارا

مطابق ماده 223 قانون مدنی: « هر معامله ای که واقع شده باشد، محمول بر صحت است مگراینکه فساد آن معلوم شود.» بر طبق این اصل هر کس که مخالف با قرارداد باشد یا در صحت و درستی عقد تردید داشته باشد باید دلیل بیاورد.
مبنای این اصل نظم عمومی است و هدف آن چیزی فراتر از حفظ منافع خصوصی افراد می باشد، در تبصره ماده 9 قانون کار اصل را بر صحت همه قراردادهای کار می داند مگر آنکه بطلان آنها در مراجع ذیصلاح به اثبات برسد. همانطور که ظاهر ماده نشان می دهد، در قراردادهای کار نیازی به شرط خاص جهت اثبات صحت نیست، همین که شک ایجاد شد، اصل را بر صحت می گذاریم، مگر اینکه خلاف آن ثابت گردد.

در مورد الفاظ قرارداد که در عرف معانی گوناگون داشته باشد، اصل صحت اقتضا دارد که آن لفظ و عبارتی را باید حمل بر معنا نمود که عقد صحیح و واجد آثار حقوقی باشد. (طباطبائی وآرایی،1390ص 159)

تفسیر قرارداد نباید موجب بطلان و فساد آن گردد. بنابراین هرگاه عبارت یک قرارداد احتمال معنای متعددی داشته باشد که نتیجه بعضی از آن معانی بطلان یا فساد آن عبارت یا قرارداد است و نتیجه معانی دیگر صحت و ایجاد آثار قانونی بر قرارداد باشد، باید آن عبارت را حمل بر معنایی کرد که آثار و نتایجی به وجود آورد. زیرا بنای عقلا در معاملات بر این است قرارداد صحیح و درستی که دارای آثار و نتایج معین و روشن باشد، منعقد کنند.( (طباطبائی وآرایی،1390ص 159)

تفسیر قرارداد نباید مستلزم فسخ قرارداد گردد، به مقتضای اصل صحت باید عبارت را بر معنایی که به صحت قرارداد منجر شود حمل نمود. اصل صحت برای زمانی است که در لفظ یا عبارتی تردید باشد و دلایل قوی در دست نباشد که بیان کننده مفهوم واقعی عبارات باشد. (طباطبائی وآرایی،1390،ص 160)

3-2- احکام حاکم بر قراردادهای دولتی

طرفداران نظریه استقلال قراردادهای اداری بر این عقیده اند که در روابط قراردادی دولت، بایستی اصول و قواعد حقوق عمومی را ملاک عمل خود قرار دهد و نه اصول و قواعد حقوق خصوصی. اما در قراردادهای دولتی علاوه بر رعایت اصول قراردادهای خصوصی از اصولی متفاوت با قراردادهای خصوصی و قراردادهای دولتی غیر اداری تبعیت می‌کنند.

جزییات بیشتر درباره این پایان نامه ها :

پایان نامه بررسی اصول ،احکام ، مبانی و ماهیت قراردادهای دولتی و مقایسه آن با قراردادهای خصوصی

پایان نامه قراردادهای پیمانکاری خصوصی و دولتی و بررسی حقوقی مناقصه و مزاید

3-2-1- قواعد ترجیحی بودن قرارداد

طبیعت این اصل ایجاب می کند، برخی احکام حقوقی که در قراردادهای خصوصی غیر متعارف است، نسبت به این قراردادها اعمال گردد.

از آنجا که هدف حقوق اداری تأمین منافع عمومی است و منافع عمومی عاید عموم مردم می شود، لذا سازمانهای اداری در جهت نیل به این هدف نمی توانند با اشخاص عادی در یک رابطه حقوقی مساوی فرض شوند و از این رو سازمانهای اداری، حق ترجیحی دارند. دولت گاه مانند اشخاص عادی خصوصی عمل می کند، مانند خریدهای عادی اشیاء منقول که در این حالت قواعد حقوق مدنی مجری خواهند بود. معهذا مواردی وجود دارد که قواعد حقوق مدنی قابل اعمال نمی باشد. باید توجه داشت که اساساً اداره، در رابطه با مشتریان و طرفهای قرارداد، تابع اصل برابری می باشد، اما این برابری، آنجا که پای منافع عمومی و خدمات عمومی به میان می آید، دچار استثنا می گردد، زیرا منافع خصوصی تا آنجا محترم است که ضرری به منافع عمومی نرساند. (انصاری،1380، صصص28،29،30)

برخی از این حقوق ترجیحی عبارتند از :

3-2-1-1- فسخ یکجانبه به دلیل تخلف

فسخ به دلیل تخلف از شروط قراردادی و مفاد قرارداد، قابل اعمال است. به اختصار باید گفت که بین حق فسخ اداره و حق فسخ پیمانکار تفاوت وجود دارد و در این فرض، تشخیص تخلفات پیمانکار در بدو امر بر عهده کارفرما است، ولی عکس این مسئله صحیح نیست. این امر یکی از مختصات ترجیحی قراردادهای اداری است که به موجب آن اداره می تواند به طور یک طرفه و به عنوان اعمال حق ترجیحی با فرض وجود تخلف و بدون مراجعه به دادگاه قرارداد را فسخ نماید، ولی پیمانکار برای استفاده از حق فسخ به علت تخلفات کارفرما یا به علل دیگر، باید به دادگاه مراجعه کند.

در حقوق خصوصی ماده 237 قانون مدنی: «هرگاه شرط در ضمن عقد، شرط فعل باشد، اثباتاً یا نفیاً، کسی که ملتزم به انجام شرط شده است باید آن را به جا بیاورد و در صورت تخلف، طرف معامله می تواند به حاکم رجوع نموده و تقاضای اجبار به وفای شرط بنماید».

در ماده 238 قانون مدنی: «هرگاه فعلی در ضمن عقد شرط شود و اجبار ملتزم به انجام آن غیر مقدور ولی انجام آن به وسیله شخص دیگری مقدور باشد، حاکم می تواند به خرج ملتزم موجبات انجام آن فعل را فراهم کند».

ماده 239قانون مدنی چنین اشعار می دارد: «هرگاه اجبار مشروط علیه برای انجام فعل مشروط ممکن نباشد و فعل مشروط هم از جمله اعمالی نباشد که دیگری بتواند از جانب او واقع سازد طرف مقابل حق فسخ معامله را خواهد داشت».

با در نظر گرفتن مواد بالا که مربوط به قانون مدنی و حقوق خصوصی است که طرفین معامله روند طولانی را طی می نمایند، اما در حقوق عمومی و راجع به قراردادهای دولتی نیاز به طی این مراحل نیست و دولت می تواند بدون الزام به مراجعه به دادگاه به استناد تخلف یا تقصیر متعهد قرارداد را فسخ نماید.

3-2-1-2- حق تعلیق قرارداد

تعلیق قرارداد برای مدت محدود و معین در قرارداد های خصوصی، در اثرشرایط فورس ماژور (مثل وقوع جنگ و زلزله و شورشها و انقلابهایی که شدیداَ مانع اجرای قرارداد گردد) به وجود می آید. اما حق تعلیق قرارداد از طرف دولت، محدود به شرایط فورس ماژور نیست.

گاهی بر اثر تغییر اوضاع و احوال و بروز وقایع و مقتضیات خاص سیاسی، اقتصادی موقعیتی پیش می آید که ارائه کار با شرایط توافق شده و نرخهای تعیین شده عملاً امکانپذیر نمی باشد، مثلاً به علت افزایش دستمزد نیروی انسانی یا تنشهای سیاسی و اعمال تحریمها و مجازاتهای مالیاتی و یا تغییر قوانین داخلی و یا خارجی قیمت تجهیزات مورد نیاز تعهدات قرارداد افزایش چشمگیری پیدا می کند، بنحوی که ادامه قرارداد برای پیمانکار سبب ورشکستگی وی می شود. در قراردادهای بین المللی چنین موردی     پیش بینی و با درج ماده ای تحت عنوان «تورم» یا «تغییر اوضاع و احوال» و یا «سختی»، طرفین توافق     می کنند که در چنین وضعیتی قرارداد فسخ و یا مفاد ذیربط با موقعیت پیش آمده تعدیل شود.               در قراردادهای داخلی نیز تحت عنوان «تعدیل» و بر اساس ضرائبی که سازمان مدیریت و برنامه ریزی برای افزایش شاخص بها اعلام می کند، این وضعیت پیش بینی شود. تفاوت این وضعیت با فرس ماژور در این است که در شرایط فرس ماژور ادامه کار اصلاً امکان پذیر نیست، اما در تغییر قانون یا تغییر اوضاع و احوال ادامه کار توأم با مشقت و تحمیل بار مالی سنگین و غیر قابل پیش بینی همراه است، اما غیر ممکن        نمی باشد. (حسینی،1390،ص205)

3-2-1-3- حق افزایش یا کاهش جزئی میزان قرارداد

حق مذکور در بسیاری از قراردادهای خصوصی نیز ذکر می شود. این موضوع در شرایط عمومی پیمان و غالب نمومنه قراردادهای دولتی نیز ذکر شده است. هرچند عدم اجرای آن مانع اعمال این حق ترجیحی برای دولت نخواهد بود.

یکی دیگر از موارد ترجیح اداره نسبت به پیمانکار در قراردادهای اداری، حق تغییر محدود و یکجانبه مقادیر کار می باشد. این حق در پیمانهای امتیاز خدمات عمومی، به صورت «حق ایجاد خدمت ثانوی» متجلی می گردد و مفهوم آن این است که دستگاههای اداری امتیاز دهنده – شرایط قرارداد هرچه باشد-  می توانند مبادرت به ایجاد خدمت ثانوی کنند مشروط بر آنکه خدمت ارائه شده توسط امتیاز گیرنده ناکافی باشد. در رویه قضایی فرانسه این امر برای اولین بار در سال 1902 به وسیله رای مشهور «امتیاز گاز» معتبر شناخته شده و به موجب آن، حق ایجاد خدمت ثانوی رقیب یا مکمل برای طرف ادای شناخته شد. (انصاری،1380 ،ص195)

3-2-2- قواعد اقتداری

قواعد اقتداری نشأت گرفته از اعمال حاکمیت دولت است. هرچند منشاء چنین حقی، همان برتری منافع عمومی نسبت به منافع خصوصی است، اما در اجرای بعضی طرحهای عمرانی، دولت بدون رضایت مالکین اقدام به تملک املاک و اراضی واقع در طرح می کند. چنین اختیاری را دیگر نمی توان حق ترجیحی نامید، بلکه فقط در پرتو اقتدار حاکمیت قابل توجیه است.

3-2-2-1- فسخ به علت مقتضیات اداری

پیشتر گفتیم که در صورت تخلف طرف قرارداد، دولت حق فسخ قرارداد را دارد. اما فسخ قرارداد حتی بدون تخلف طرف قرارداد، از قواعد اقتداری دولت محسوب می شود که به لحاظ مقتضیات اداری صورت می گیرد. النهایه، دولت در چنین اقدامی باید خسارت طرف مقابل را جبران کند.

یکی از موارد پایان یافتن قرارداد دولتی فسخ به دلیل مقتضیات اداری می باشد، این فسخ نیز ناشی از تقدم منافع عمومی بر منافع خصوصی و منبعث از فکر حاکمیت دولت در اداره امور عمومی است که به نظر اکثر علمای حقوق اداری، به موجب آن اداره حق دارد حتی در مواردی که پیمانکار مرتکب تخلفی نشده باشد قرارداد را فسخ نماید. موافقان این نظریه استدلال می کنند که نیازی به درج این حق به صورت شرط در قرارداد نیست، زیرا این از اختیارات دولت و از قواعد آمره می باشد. این نوع فسخ صور گوناگون دارد مانند قراردادهای مرتبط با جنگ که با وقوع و پایان آن، مقتضیات اداری عوض می شود و خود وضعیت و حالت جنگی می تواند یکی از مظاهر و مصادیق مقتضیات اداری باشد. (انصاری،1380،ص 239)

با توجه به مفهوم بند ب ماده 12 شرایط عمومی پیمان محدوده اجرای عملیات درواقع همان محلی است که پیمانکار تحت عنوان کارگاه در آن اقدام به اجرای موضوع قرارداد نموده و کلیه لوازم و تجهیزات مورد استفاده در زمینه اجرای کار را در آن قرار می دهد و پس از تکمیل موضوع مورد معامله آنرا تحویل کارفرما می دهد.
       اگر در زمان آغاز عملیات و پیش از آن پیمانکار طبق نقشه ها و تعهدات مشخص شده عمل ننماید، یقیناَ آنچه تحویل می گردد مورد خواسته کارفرما نخواهد بود، پس کارفرما موظف است قبل از شروع عملیات همه ی نقشه ها را مطالعه نماید و در صورت بروز اختلاف مراتب را به مهندس مشاور و کارفرما گزارش دهد تا موضوع صورت مجلس شود، در غیر این صورت اگر در زمان انجام عملیات متوجه ایرادی گردد دیگر هیچ گونه اعتراضی پذیرفته شده نیست.

پیمانکار نمی تواند و نباید در محدوده ملکی که کارفرما در اختیار او جهت اجرای قرارداد تحویل داده عملیاتی غیر از موارد تعیین شده در نقشه ها انجام دهد، در غیر این صورت کارفرما یا هر شخص ثالثی که ملک او از طریق کارفرما در اختیار پیمانکار قرار داده شده می توانند درخواست اخذ خسارت و توقیف نمایند.

جزییات بیشتر درباره این پایان نامه ها :

پایان نامه بررسی اصول ،احکام ، مبانی و ماهیت قراردادهای دولتی و مقایسه آن با قراردادهای خصوصی

پایان نامه قراردادهای پیمانکاری خصوصی و دولتی و بررسی حقوقی مناقصه و مزاید

2-2-1-3-10- مرغوب و کافی بودن مصالح مورد استفاده

      با بررسی جزء 2 بند ب ماده20 شرایط عمومی پیمان، در مورد قراردادهای پیمان و طرح های عمرانی بسیار بزرگ است، چنین نتیجه گیری می شود که در صورت عدم استفاده مصالح مرغوب در اجرای طرح، ممکن است طرح مذکور در آینده دچار نقصان شود یا منهدم گردد، پس پیمانکار باید تحقیقات لازم را     با توجه به محیط اجرای طرح انجام داده و مصصالح خوب را شناسایی نماید، سپس نتیجه را به مهندس مشاور و کارفرما اعلام نماید، در صورت موافقت مهندس مشاور و کارفرما، پیمانکار می تواند از آن مصالح استفاده نماید، همچنین مصالح و تجهیزات بکار رفته در طرح باید به صورت کافی و کامل بکار رفته باشد.

 2-2-1-3-11- معارض نداشتن کارگاه

       چون محل انجام کار و استقرار مصالح و تجهیزات موضوع پیمان، کارگاه است، اصولاَ زمین و       به طور کلی کارگاه نباید دارای معارض باشد. منظور از معارض این است که اشخاص ثالث نسبت به محل کارگاه ممکن است از حیث داشتن حق یا حقوقی از قبیل مالکیت، اجاره، ارتفاق، انتفاع و مانند اینها ادعایی داشته باشد. در صورتی که کارگاه معارض داشته باشد و موضوع پیمان بدون اعتناء به ادعای معارض یا معارضین پایان یابد، می تواند اساس طرح عمرانی را در معرض خطرات آتی قرار دهد، به نحوی که شاید

خسارت و ضررهای جبران ناپذیری بار آورد. یا ممکن است در حین اجرای موضوع پیمان، عملیات آن را متوقف سازد. (اسماعیلی هریسی،1391،ص39)

در بند الف ماده 28 شرایط عمومی پیمان چنین بیان گردیده: «ارفرما متعهد است که کارگاه را بی عوض و بدون معارض تحویل پیمانکار دهد.»

2-2-1-3-12- عناصر پیمان

عناصر پیمان منظور مواردی است که با رعایت آن قرارداد پیمان شکل حقوقی می گیرد، در زیر به بیان هریک می پردازیم.

2-2-1-3-12-1- موافقتنامه

موافقتنامه از دو کلمه موافقت و نامه تشکیل شده است، موافقت به معنای تمکین، اجازه، تنفیذ و مانند اینها را گفته می شود. (جعفری لنگرودی ،1388،شماره13592) و نامه به معنای نوشته است، موافقتنامه می تواند سندی از توافق دو اراده باشد، بر سر یک موضوع واحد است، در اینجا یکی از ابزارهای اصلی جهت انجام پیمان است، و توافق اراده کارفرما و پیمانکار را نشان می دهد.

موافقتنامه بیانگر اراده و قصد و عزم طرفین پیمان است و به عبارت دیگر سایر بخشهای پیمان تابع موافقتنامه و فرع بر آن است، برای اینکه تراضی نفوذ حقوقی پیدا کند باید اراده طرفین، سالم و مبتنی بر رضای کامل باشد. این امر نشان می دهد که اراده طرفین چه اهمیت ویژه ای در انعقاد پیمان دارد. (اسماعیلی هریسی،1388،ص17)

متن موافقتنامه مطابق ماده 2 قانون شرایط عمومی و خصوصی پیمان خلاصه مختصری از پیمان است، اهمیت موافقتنامه زمانی معلوم و مشخص می گردد در ماده فوق الذکر می بینیم در صورت وجود دوگانگی بین اسناد و مدارک پیمان، موافقتنامه بر سایر اسناد الویت دارد، موافقتنامه از این حیث که کلیه اطلاعات اصلی مربوط به پیمان از قبیل مدت، طرفین، مبلغ، نام و امضای طرفین در آن قید شده دارای اهمیت بالایی است.

2-2-1-3-12-2- تفکیک ناپذیری اسناد و مدارک

پیمان از ده سند تشکیل شده که مهمترین آنها که جزء مدارک اصلی پیمان محسوب می گردند موافقتنامه، شرایط عمومی و اقتصادی است، سایر اسناد فرعی محسوب می گردد. از آنجا که پیمان جزو عقود است لذا عقد مجموعه واحدی را تشکیل می دهد. هرچه در این مجموعه قرار داده شود جزو عقد است خواه در شمار تعهدات اصلی باشد خواه فرعی و تبعی، اراده مشترک کارفرما و پیمانکاران بر این سازمان مرتبط، منسجم و همگام تعلق گرفته و کل آنرا یکجا انشاء کرده است. از این روست که می گوییم باید بین اجزاءپیمان ارتباط ارگانیک وجود داشته باشد، یعنی ارتباطی که هماهنگ و منطقی باشد. (اسماعیلی هریسی،1391،ص19و20)

2-2-1-3-12-3- شرایط عمومی پیمان

       شرط پاره ای از عقد و تابع آن است. بنابراین، اصل صحت قراردادها شامل شروط ضمن آن نیز    می شود. پیشینه این نهاد قراردادی در فقه هم این نتیجه را تأیید می کند (المؤمنون عند شروطهم): فساد شرط بایستی احراز شود وگرنه هر شرط را باید محترم داشت، و این خود یکی از مبانی آزادی قراردادها و احترام به پیمان و عهد است. (کاتوزیان،سال 1387، ص145)

در ماده 232 قانون مدنی شروط باطلی که مبطل عقد نیست چنین ذکر گردیده: «شروط مفصله ذیل باطل است ولی مفسد عقد نیست:

1- شروطی که انجام آن غیر مقدور باشد ؛

2- شرطی که در آن نفع و فایده نباشد؛

3- شرطی که نامشروع باشد.»

در ماده 233 نیز شروط باطل و مبطل عقد چنین بیان شده است: « شروط مفصله ذیل باطل و موجب بطلان عقد است:

1- شرط خلاف مقتضای عقد

2- شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین شود.

البته صحت شرط به این موارد محدود نمی شود و گستردگی بسیار زیادی دارد.

عقد مجموعه ای هماهنگ است که هرچه در آن به صورت تعهدو شرط گنجانده شود جزئی از عقد محسوب می گردد، خواه این تعهدات و شروط از تعهدات اصلی باشد یا تبعی، در حقوق ما نوع تعهدات اگر فرعی باشد از اصل قرارداد فاصله می گیرد، اما بازهم جزئی از قرارداد محسوب می شود.

شرایط عمومی عبارت است از تعهدات تبعی غیر قابل تغییر و عام حاکم بر پیمان. بر این اساس تعهدات و التزامات مندرج در شرایط عمومی پیمان، جنبه عام دارد که باید در تمامی قراردادهای پیمانکاری رعایت شود و اساساَ هیچگونه تغییری نباید در آنها ایجاد شود به عبارت دیگر شرایط عمومی شرایطی است که اصول کلی حاکم بر پیمان را تعیین می کند، در حقیقت شرایط عمومی یک چها چوب کلی است که بسیاری از تکالیف، حقوق و مسؤولیتهای کارفرما و پیمانکار در آن قید شده است. طرفین عملکرد خود را در مورد اجرای یک پروژه در همان چهاچوب تنظیم می کنند. از آنجا که مفاد شرایط عمومی، جنبه عام و کلی دارد فرض بر این است که پیمانکار نظیر قانون حاکم بر پیمان از آن مطلع است. (اسماعیلی هریسی،1391،ص86)

بر طبق ماده 3 شرایط عمومی پیمان، که با نام پیمان از طریق سازمان برنامه و بودجه (معاونت      برنامه ریزی و مدیریت راهبردی رئیس جمهور) به تصویب رسیده و برای قراردادهای پیمانکاری مورد استفاده قرار می گیرد، شرایط عمومی پیمان، همان متن قانون مورد بحث است، که شرایط پیمان را بیان   می کند. برای مثال شرایط بیان شده در این قانون و برای قراردادهای پیمانکاری می توان موارد زیر را نام برد.

تاییدات و تعهدات پیمانکار، تعهدات و اختیارات کارفرما، تضمین، پرداخت، تحویل کالا، حوادث قهری، فسخ، ختم، تعلیق، هزینه تسریع و غیره.

2-2-1-3-12-4- شرایط خصوصی پیمان

شرایط خصوصی با توجه به موضوع کار مورد پیمان تنظیم می گردد و از شرایط عمومی که برای  همه ی قراردادهای پیمان اجرا می شود، تفاوت دارد، زیرا هر پیمان دارای ویژگی های خاص خود است که کارفرما و پیمانکار برای مشخص تر شدن موضوع پیمان آنرا در شرایط خصوصی درج می کنند.

با توجه به موافقتنامه مربوط به شرایط عمومی پیمان و شرایط خصوصی پیمان که بر اساس بخشنامه شماره 842/108854/102 مورخ 3/3/1378 به دستگاههای اجرایی، مهندسان مشاور و پیمانکاران ابلاغ گردید، بند های مربوط به شرایط خصوصی از قبل تعیین شده و طرفین اجازه تغییر در متن این شرایط را ندارند، فقط به تناسب موضوع پیمان جاهای خالی را پر می کنند، با وجود اینکه شرایط خصوصی حاوی ویژگی های پیمان است و نسبت به شرایط عمومی الویت دارد، شرایط خصوصی در طرحهای عمرانی که کارفرمای آن دولت است به نحوی تنظیم می گردد که درچهاچوب شرایط عمومی برای آنها تعیین کرده، تدوین می گردد. به همین دلیل نباید و نمی توان مطالبی را خارج از محدوده مشخص شده در شرایط خصوصی تعیین نمود.

شرایط خصوصی که در شرایط عمومی پیمان بیان شده دارای 25 ماده است و مواد مذکور از ترتیب خاصی برخوردار نیست بلکه متناسب با شرایط عمومی بیان شده است.

2-3- مبانی قراردادهای دولتی

تحول در قلمرو علوم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، تغییر وضع حکومتها از استبدادی به مردمی و افزایش وظایف اجتماعی حکومتها، توسعه حقوق، مدیریت و اجتماعی شدن قراردادها موجب پیدایش   شعبه های گوناگون در قراردادها شده است، نوع خاصی از قراردادها به وجود آمد که قراردادهای اداری نام دارد. (انصاری، 1380، ص 10)

این نوع قراردادها یکی از مباحث مهم حقوق مدنی است و از جمله مصادیق همکاری های اجتماعی و مبادلات و داد و ستدهای اقتصادی است. قرارداد یک قالب حقوقی یا به اصطلاح یک فرمول حقوقی است که به منظور تقسیم منافع حاصله از یک تعامل و همکاری مشترک بین دو یا چند شخص بکار گرفته      می شود.

2-3-1- اهداف قراردادهای عمومی

قراردادهای عمومی تبلور نیازها و سیاستهایی است که دولت، در عقد قرارداد تعقیب می نماید و اما، اهداف و سیاستهای دولت در این زمینه به شرح زیر مورد بررسی قرار می گیرد.(طباطبائی مؤتمنی، 1384،        ص 100)

2-3-1-1- حفظ منافع مالی دولت

افراد در انتخاب پیکانکاران، ئ تعیین شرایط قراردادی خود آزادی کامل دارند و خود متحمل تبعات آن هستند، لیکن در قرارداد دولتی اگر سازمانی قرارداد منعقد نماید و این قرارداد غبن آمیز باشد، زیان آن متوجه همه ملت خواهد بود و لذا منافع عمومی ایجاب می کند که پیمانکاران ادارات و سازمانهای دولتی به گونه ای باشند، تا در عین اینکه با صلاحیت ترین آنها انتخاب می شود، منافع عمومی نیز تأمین گردد. .(طباطبائی مؤتمنی، 1384، ص 100)

2-3-1-2- تأمین خدمات مطلوب

وقتی اداره به انجام خدماتی مبادرت می کند، مثلاً ساختمان، خیابان، یا راهی را احداث می کند، هدف این است که، خدمات در حد مطلوب، و منطبق بر استاندارد های فنی و ایمنی و علمی باشد و برای عامه مفید واقع شود.

2-3-1-3- گسترش خدمات پیمانی

یکی از مسائلی که موجب اهمیت قراردادهای اداری شده است، بکار گیری شیوه پیمانی در اداره خدمات عمومی است، که مدیریت پیمانی خوانده می شود. امروزه انجام برخی امور خدمات عمومی از قبیل امور اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و تعاونی به صورت قرارداد به شرکتها و اشخاص خصوصی واگذار       می شود، و دولت در آن به برنامه ریزی و نظارت می پردازد، هدف از این نوع مدیریت، جلب همکاری مردم و بهره گیری از کمک ها و ابتکارات خصوصی در اجرای طرح ها و برنامه های اقتصادی، اجتماعی و عمرانی است، مزایای مدیریت پیمانی در ایجاد تفاهم و برقراری یک رابطه خوب میان اداره و افراد و جلب همکاری آنها را، موجب شده است که این شیوه از مدیریت در بسیاری از کشورهای پیشرفته با حسن استقبال مواجه شده است.

2-3-2- قوانین و ویژگیهای مربوط به قراردادهای دولتی

در قراردادهای دولتی جدای از شرایط اساسی صحت معامله مانند قصد و رضای طرفین، اهلیت متعاقدین، معین بودن مورد معامله و غیره که در ماده 190 و 191 قانون مدنی بیان گردیده محدودیت هایی چون اصل 77 قانون اساسی در مورد به تصویب رسیدن قراردادها توسط مجلس شورای اسلامی و لایحه قانونی منع مداخله وزرا و نمایندگان مجلس و کارمندان دولت در معاملات دولتی و کشوری مصوب 22/10/1377 وجود دارد.

بر طبق ماده 79 قانون محاسبات عمومی: «معاملات وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی اعم از خرید، فروش، اجاره، استیجاره، پیمانکاری و غیره به استثناء مواردی که مشمول مقررات استخدامی می شود باید بر حسب مورد از طریق مناقصه یا مزایده انجام گردد.»

در ادامه همین ماده 79 قانون محاسبات عمومی «استثناءهایی نیز بیان گردیده که در زیر به آن می پردازیم:

1- در مورد معاملاتی که طرف معامله وزارتخانه یا مؤسسه دولتی و یا شرکت دولتی باشد.

2 – در مورد معاملاتی که انجام آنها به تشخیص و مسئولیت بالاترین مقام دستگاه اجرایی در مرکز و یا استان و یا مقامات مجاز از طرف آنها با‌نهادها و مؤسسات و شرکتهای مشروحه زیر:

‌الف – مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و مؤسسات تابعه که بیش از پنجاه درصد سهام و یا سرمایه و یا مالکیت آنها متعلق به مؤسسات و‌ نهادهای مذکور باشد.

ب – شرکتهای تعاونی مصرف و توزیع کارکنان وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و شرکتهای دولتی که بر اساس قوانین و مقررات ناظر بر شرکتهای ‌تعاونی تشکیل و اداره می‌شوند.

ج – شرکتها و مؤسسات تعاونی تولید و توزیع که تحت نظارت مستقیم دولت تشکیل و اداره می‌گردندکه مقرون به صرفه صلاح دولت باشد.

3 – در مورد خرید اموال و خدمات و حقوقی که به تشخیص و مسئولیت وزیر و یا بالاترین مقام دستگاه اجرایی در مرکز و یا استان و یا مقامات‌ مجاز از طرف آنها منحصربفرد بوده و دارای انواع مشابه نباشد.

4 – در مورد خرید یا استجاره اموال غیرمنقول که به تشخیص و مسئولیت وزیر و یا بالاترین مقام دستگاه اجرایی در مرکز و یا استان و یا مقامات مجاز از طرف آنها با کسب نظر کارشناس رسمی دادگستری و یا کارشناس خبره و متعهد رشته مربوطه انجام خواهد شد.

5 – در مورد خرید خدمات هنری با رعایت موازین اسلامی و صنایع مستظرفه و خدمات کارشناسی.

6 – در مورد خرید کالاهای انحصاری دولتی و یا سایر کالاهایی که دارای فروشنده انحصاری بوده و برای آنها از طرف دستگاههای ذیربط دولتی ‌نرخهای معینی تعیین و اعلام شده باشد.